Johannes Gerhardus Kramer

Door: Dennis Sietsema

Johannes Gerhardus Kramer was beroepsfotograaf tussen 1868 en 1903. Hij maakte vooral foto’s in Groningen, maar hij streek ook meermaals neer in Drenthe. Vooral voor Assen en Meppel heeft hij waardevol materiaal nagelaten uit de begintijd van de stadsfotografie. Het Drents Archief bezit ca. 250 foto’s van Kramer. Een deel daarvan betreft portretten, maar het grootste deel bestaat uit stadsgezichten. De foto’s zijn te bekijken in onze beeldbank.

Levensloop

Johannes Gerhardus Kramer werd geboren op 10 december 1845 als zoon van koopman Hindericus Kramer en Anna Krom. Hij had drie broers en vier zussen. Op 23 juni 1875 trouwde hij met Jantje Everdina Nienhuis, de in Groningen geboren dochter van opzichter Pieter Berends Nienhuis en Anna Elizabeth Cremer. Samen kregen zij zes kinderen. Op 7 mei 1876 werd dochter Anna Maria geboren, op 2 februari 1878 volgde zoon Petrus Bernhardus, op 24 april 1880 zoon Henderikus, op 27 augustus 1883 dochter Elisabeth, op 4 mei 1886 dochter Hermanna Gesina en op 4 oktober 1889 dochter Johanna Maria. Zijn zoons werden ook fotograaf. Petrus Bernhardus Kramer heeft net als zijn vader veel foto’s gemaakt in Assen. Johannes Gerhardus Kramer overleed op 4 december 1903 te Groningen. Zijn vrouw overleed in 1922.

Johannes Gerhardus Kramer werkte als winkelbediende in de manufacturenzaak van zijn vader. Ditzelfde werk deed hij ook een korte periode in Dokkum. In 1868 keerde hij terug naar Groningen om een atelier te beginnen aan het A-Kerkhof H126 (na omnummering nr. 37), achter de zaak van zijn vader. Dit deed hij samen met een fotograaf uit de familie Sanders. Om welk lid van de familie Sanders het precies ging is onbekend. Vermoedelijk leerde Kramer het vak van hem. Later heeft Kramer een zaak gehad aan het Academieplein (Broerstraat 80) en de Visscherstraat I60 (na omnummering nr. 46). Ook had hij een filiaal in Stadskanaal.

Johannes Gerhardus Kramers leven stond in het teken van de fotografie. Al op jonge leeftijd kwam hij in aanraking met de fotografie. Op 17 april 1859 kwam de daguerreotypist ‘Doctor Loek’ naar Groningen. Het ging om de in Rotterdam gevestigde fotograaf Morris Sax. Sax had een tijdelijk atelier in de zaak van Kramers vader. Ongetwijfeld vond de jonge Kramer het bezoek fascinerend en heeft het hem geïnspireerd om zelf ook fotograaf te worden.

Fotografie

Johannes Gerhardus Kramer begon als beroepsfotograaf in 1868 en bleef tot zijn overlijden in 1903 fotograferen. In zijn atelier kon men terecht voor het laten maken van een portret. Kramer staat echter vooral bekend om zijn buitenopnamen; hij was een pionier op het terrein van de fotografie van steden, dorpen en architectuur. Met name voor de stad Groningen heeft hij belangrijk werk geleverd. Minder bekend is dat Kramer ook zeer waardevol materiaal heeft nagelaten van het Drentse land. In Drenthe bezocht Kramer Assen, Meppel en Coevorden. In Coevorden maakte hij foto’s van de Nederlands hervormde kerk. Van Assen en Meppel heeft hij veel meer foto’s nagelaten.

Stadsgezichten en hunebedden

In Assen maakte Johannes Gerhardus Kramer een aantal van zijn befaamde stadsgezichten. Al in 1872 maakte Kramer zijn eerste foto’s in Assen. Dat Kramer voor Assen van belang was blijkt wel uit het feit dat hij tussen 1872 en 1890 het aanbod van Asser stadsgezichten zou domineren. Voor Assen zijn er meer dan honderd stadsgezichten van Kramer bewaard gebleven. Enkele vroege opnamen hebben het kleine formaat van de carte de visite (ca. 6 bij 9 cm.), maar de meesten zijn zogenaamde kabinet foto’s (ca. 11 bij 16 cm.). Er zijn ook een aantal zeldzame stereofoto’s van stadsgezichten bewaard gebleven. Op het karton waarop de foto’s werden geplakt staat meestal zijn naam gedrukt, maar Kramer gebruikte ook wel een zogenaamd blindstempel. Vrij bijzonder is dat er ook een aantal foto’s bewaard is gebleven, die uit een presentatiemap van de fotograaf komen. Dit soort afdrukken zijn erg zeldzaam. Kramer ging met een dergelijke map langs bij boekhandels, waar men dan kon kiezen van welke opnamen men een aantal kabinet foto’s wilde bestellen om te gaan verkopen. In Assen werden Kramers foto’s verkocht bij verschillende boek- en kunsthandelaren, namelijk Erven D.H. van der Scheer, Van Gorcum en de Gebroeders Born.

In Meppel streek Kramer later neer. Daar maakte hij namelijk tussen 1885 en 1892 stadsgezichten. De grachten, de kerk en de straten in het centrum van Meppel zijn door hem vereeuwigd. Deze foto’s werden vaak voorzien van een nummer. Dit betekent dat ze onderdeel waren van een serie. Het is mogelijk dat er nog altijd een aantal nummers ontbreken. Wellicht dat er in de toekomst dus nog meer stadsgezichten van Meppel boven komen drijven. In Meppel werden zijn foto’s verkocht door boekhandel Ten Brink.

In Drenthe beperkte Kramer zich niet tot de steden. Hij trok ook de provincie in om hunebedden te fotograferen. Onder andere de hunebedden bij Borger, Rolde en Noordlaren werden door hem vastgelegd. Ook maakte hij foto’s van een aantal oude Drentse boerderijen en plaggenhutten. Dit deed hij voornamelijk op het Aardscheveld, ook wel Lombok genaamd, nabij Assen. Deze foto’s zijn vrij uniek, omdat elders in Drenthe en Groningen Kramer zich veelal beperkte tot de steden. Veel van zijn stadsgezichten en hunebedfoto’s werden verkocht als ansichtkaarten bij de eerdergenoemde boek- en kunsthandelaren. Aan het begin van de 20e eeuw werden deze foto’s nogmaals gebruikt voor de uitgave van ansichtkaarten.

Architectuur

Als fotograaf beperkte Johannes Gerhardus Kramer zich niet tot Groningen en Drenthe. In Amsterdam maakte hij in opdracht van rijksbouwmeester C.H. Peters in de periode 1897-1899 foto’s bij de bouw van het Rijks Post- en Telegraafkantoor aan de Nieuwezijds Voorburgwal. Deze foto’s zijn in het bezit van het Stadsarchief van de gemeente Amsterdam. Hoewel Kramer veel stadsgezichten maakte was architectuur niet zijn voornaamste vakgebied. Zijn zoon zou echter de bouwkunst wel veelvuldig als onderwerp nemen. Net als zijn vader werkte hij een tijdje voor de rijksbouwmeester C.H. Peters.

Prijzen en publicaties

Voor zijn fotografische verdiensten is Johannes Gerhardus Kramer tweemaal onderscheiden. Op een tentoonstelling in Utrecht in 1876 won hij een zilveren medaille. Dit kunstje herhaalde hij in 1878 op de landbouwtentoonstelling ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van de afdeling Veendam-Wildervank van de maatschappij van Landbouw. Hij won deze medaille samen met Eduard Treisse, een schilder en fotograaf afkomstig uit Berlijn. Tussen 1874 en 1880 werkten beide heren samen. Deze twee tentoonstellingen zijn voor zover bekende de enige waar hij aan mee heeft gedaan. Mogelijk had hij daar als beroepsfotograaf geen tijd voor of had hij simpelweg de interesse niet om vaker mee te doen. Het is niet bekend met welke foto’s hij de prijzen won.

Meerdere foto’s van Kramer zijn gepubliceerd. De meeste foto’s verschenen in het tijdschrift de Katholieke Illustratie. Als katholiek is het niet onlogisch dat zijn foto’s voor dit blad mochten worden gebruikt. Helaas zijn geen van de foto’s Drentse beelden. Hetzelfde geldt voor zijn foto’s die in de Groningse Volksalmanak zijn gepubliceerd. Dat daar geen Drentse beelden tussen zaten is minder verassend. Zelf had Kramer ook een aantal stukken geschreven ter publicatie. In de Nieuwe Groninger Courant had hij een ingezonden brief gestuurd over de ontstaansgeschiedenis van de fotografie en hij adverteerde met een educatief boekje over fotografie voor amateurfotografen. Helaas is van dit boekje geen exemplaar bekend.

Waarde

Johannes Gerhardus Kramer heeft als fotograaf veel betekent voor Drenthe. De stadsgezichten van Assen en Meppel zijn zeldzaam en geven een uniek beeld van deze steden uit de begintijd van de stadsfotografie. De foto’s van hunebedden en plaggenhutten voegen daar eveneens een fascinerend beeld van het oude Drentse platteland aan toe. Voor de provincie Groningen is deze fotograaf uiteraard nog vele malen waardevoller. De Groninger Archieven bezitten dan ook vele foto’s van Kramer. Ook in het Stadsarchief Amsterdam hebben ze een collectie J.G. Kramer. Daar bewaren ze de foto’s die hij maakte in opdracht van rijksbouwmeester C.H. Peters.

Het werk van Kramer overstijgt het regionaal en provinciaal belang. Voor de algehele geschiedenis van de beroepsfotografie in Nederland is het materiaal waardevol. Bovendien behoren de stadsgezichten van Kramer tot de oudsten uit Nederland. Voor de Nederlandse geschiedenis en de fotografiegeschiedenis is Kramers nalatenschap dus van bijzonder belang.

Bronnen

‘Binnenland’, Nieuwe Groninger Courant, 29-11-1890.

‘Ingezonden stukken’, Nieuwe Groninger Courant, 19-08-1889.

Groninger Archieven, Beeldbank, beeldbankgroningen.nl.

Nieuwe Groninger Courant.

Stadsarchief Amsterdam, 10157 Collectie J.G. Kramer.

Vox Studiosorum; studenten weekblad 5, no. 18 (05-06-1879).

Gepubliceerde foto’s

Groneman, dr. F.G. Gedenkboek van de Rijks Hoogere Burgerschool te Groningen. Groningen: J.B. Wolters, 1889.

Groningse Volksalmanak 1892, 1893, 1894.

Katholieke Illustratie 32, nr. 15, 25, 34, 35, 36, 37; 33, nr. 7, 9, 14, 20.

Literatuur

Goslinga, Mark en Martin Hiemink. Assen gephotographeerd. Foto’s tussen 1860 en 1910. Assen: Koninklijke Van Gorcum BV, 2018.

Goslinga, Mark. Fotografie in Meppel 1850-1910. Assen: Koninklijke Van Gorcum BV, 2012.

Jonge, Mirjam E. ‘J.G. Kramer.’ In FotoLexicon 18, nr. 34 (oktober 2001). Depth of Field/Scherptediepte (Universiteit Leiden), Depth of Field | Scherptediepte <!-- J.G. Kramer : Depth of Field -->

Schuitema Meijer, A.T. ‘Fotografen in het 19e-eeuwse Groningen.’ In Groningse Volksalmanak (1961), 125-152.

Wierts, Henk. Photographieën & Dynastieën. Beroepsfotografie in Groningen 1842-1940. Bedum: Egbert Forsten & Profiel, 2000.