Geesina Lels-Carsten

Door: Dennis Sietsema 

Geesina Carsten maakte vele kunstzinnige foto’s van het Drentse platteland met landwegen, schapen met herders, boerderijen en hunebedden. Ze maakte ook foto’s in Kinderdijk, waar ze woonde, en Assen, waar ze ’s zomers verbleef. De collectie bestaat uit 91 glasnegatieven en 20 glasnegatieven van stereofoto’s. De collectie is geschonken aan het Drents Archief door haar kleinzoon, Hendrik Johan (Henk) van Lier Lels, en is te bezichtigen in onze beeldbank.

Levensloop

Op 30 oktober 1863 werd Geesina Carsten geboren in Amsterdam als dochter van Berend Carsten en Henriëtte Elise Engelkens. Haar vader was arts en inspecteur van het geneeskundig staatstoezicht in Zuid-Holland. Ze kwam uit een gezin met een jongere broer en zus, Hendrik Jan Carsten (1866-1944) en Sara Anna Cornelia Carsten (1868-1935). Geesina Carsten trouwde op 25 augustus 1892 met reder Jan Lels in Den Haag. Na haar huwelijk ging ze door het leven als Geesina Lels-Carsten. Samen kregen ze twee kinderen. Berend Jan Murk werd geboren op 20 juni 1893 en op 1 mei 1896 volgde Hendrik. Jan Lels had ook nog een dochter uit zijn vorige huwelijk met Jacoba Johanna Smit (1853-1888), namelijk Johanna Maria Lels (1877-1903).

Het gezin woonde te Kinderdijk in de gemeente Alblasserdam, maar ’s zomers verbleven ze vaak in Assen. Vanaf 1897 hadden ze een tweede huis aan de Zuidersingel in Assen. Geesina Carstens vader was in Assen geboren, haar broer was daar advocaat en haar tante, Jentien Carsten, woonde in Assen op huize Overcingel met haar man, notaris en politicus, Hendrik van Lier. Carsten had dus via haar familie al een band met Assen. In 1909 erfde ze het huis Overcingel na het overlijden van haar tante. Dit landhuis met siertuin net buiten het centrum werd hun vaste zomerverblijf in Assen. Vanaf 1918 ging haar zoon, Hendrik Lels, vanaf 1902 genaamd Van Lier-Lels, permanent op huis Overcingel wonen. Op 29 september 1937 overleed Geesina Carsten. Haar man was reeds op 2 september 1933 overleden te Nieuw-Lekkerland (Zuid-Holland).

Geesina Carsten was vanaf 1 januari 1901 directrice van het bemiddelingsbureau en het voorlichtingsbureau van de feministische vereniging Tesselschade te Kinderdijk. Het bemiddelingsbureau had als doel om werkzoekende vrouwen aan een baan te helpen. Het voorlichtingsbureau gaf informatie aan vrouwen over onderwijs en geschikte beroepen. Op 1 mei 1917 nam zij ontslag als directrice. Van 1901 tot en met 1917 was zij dus een actief lid van de oudste feministische vereniging van Nederland.

Fotografie

Geesina Carsten begon met fotograferen in de jaren ’90 van de 19e eeuw. Wanneer ze exact begon met fotograferen is niet bekend, maar de oudste foto die door haar voorzien is van een jaartal dateert van 1897. Haar man Jan Lels vormde waarschijnlijk de inspiratie om te beginnen met fotografie. Van de familie Lels is bekend dat ze veel reisden en op die reizen ook foto’s maakten of kochten bij lokale boekhandelaren. Vermoedelijk fotografeerden Jan Lels, zijn dochter Johanna Maria Lels en zijn broer Murk Lels. Dat Carsten vervolgens ook begon met fotograferen is dan ook geen verassing.

Carsten maakte voornamelijk foto’s in de omgeving van Kinderdijk en Assen. Ze werd voor haar foto’s geïnspireerd door de schilders van de Haagse School. De Haagse School staat bekend om romantische, typische Hollandse beelden. Haar foto’s lijken qua stijl op die van de Drentse fotograaf Geert Jannes Landweer. Herders met schapen, Drentse boerderijen en hunebedden waren geliefde onderwerpen van Carsten. Deze foto’s maakte ze vooral nabij Assen, in onder andere Kloosterveen, Anreep en Rolde. Ook verder van Assen, in Gieten, Eext en Emmen, maakte ze foto’s van het pure Drentse boerenleven. Ook heeft ze een aantal foto’s gemaakt van plaggenhutten op het Aardscheveld (Lombok), nabij Assen. 

De collectie bevat ook een tweetal gezinsportretten en meerdere foto’s van familieleden en andere personen. De schilder Arie van der Boon (1886-1961), die zich in 1915 in Rolde vestigde, was een vriend van de familie en Carsten zette hem dan ook een aantal keer op de foto. Van der Boon was getrouwd met Henriëtte Elise Gratama, een nicht van Geesina Carsten. Van der Boon maakte mooie landschapsschilderijen van Rolde en omgeving, waarvan ook een aantal op de foto’s van Carsten te zien zijn.

In de collectie zit ook een twintigtal stereofoto’s gemaakt in Kinderdijk en Assen. Mogelijk zijn deze gemaakt door Carsten, maar het is ook mogelijk dat een familielid deze maakte. In het archief van het Huis Overcingel zitten namelijk nog meer stereofoto’s van reizen door Noorwegen, Frankrijk en Italië. Deze zijn deels gemaakt door Jan Lels, zijn dochter Johanna en mogelijk ook mogelijk deels door zijn broer Murk. Het is dus mogelijk dat de stereofoto’s in deze collectie door een ander familielid zijn gemaakt. Het is eveneens mogelijk dat Carsten deze foto’s wel zelf nam en de speciale camera die hiervoor nodig was had geleend van een familielid.

Publicaties en tentoonstellingen

Geesina Carsten publiceerde een aantal van haar foto’s. In het tijdschrift Op de hoogte stonden in de uitgave van 1 januari 1905 twee foto’s van haar. Het gaat om een foto van schapen die worden gewassen bij Eext en een foto van een landweg bij Gieten. In de uitgave van 12 maart 1905 stond op de omslag van datzelfde tijdschrift een natuurfoto van haar. Ook in de Geïllustreerde Gids voor Noord-Oost Drenthe uit 1906 en in de Geïllustreerde Gids voor Drenthe uit 1907 staan foto’s van Carsten. In de Geïllustreerde Gids voor Noord-Oost Drenthe staat een enkele foto van de klompenmaker te Rolde en in de Geïllustreerde Gids voor Drenthe staat een zestal foto’s.

Carsten deed ook mee aan fotowedstrijden. In het fototijdschrift Lux van 1901 staat dat ze een diploma van de Algemene Fotografen Vereniging (A.F.V.) ontving vanwege “verdienstelijk fotografisch werk”. De foto’s getiteld ‘Gieten op den Hondsrug’ en ‘Langs den Zandweg’ die ze inzond voor de wedstrijd zomer- en herfstlandschappen leverden haar eveneens het lidmaatschap van de A.F.V. op. In een uitgave van Lux uit 1902 staat dat ze de wedstrijd “Bloemstukken door Dames” had gewonnen. In een uitgave uit 1907 staat ze vermeld als winnaar van de derde prijs. Helaas staan de foto’s niet bij deze inzendingen gepubliceerd.

Van Carsten is bekend dat ze meedeed aan tentoonstellingen. Op twee foto’s op groot formaat staan op de achterzijde etiketten van de Nationale Tentoonstelling Fotografieën te Delft. Deze tentoonstelling werd gehouden van 23 juni tot en met 1 juli 1906. Op de foto’s staan molens te Kinderdijk en een herder met schapen te Anreep. De foto van een herder met schapen te Anreep stond ook in een uitgave van Lux uit 1908. In 1930 deed Carsten mee aan een fotowedstrijd van de Drentse V. V. V. Ze won geen prijs, maar haar foto werd wel tentoongesteld bij uitgeverij Van Gorcum & Comp. aan de Brink in Assen. Om welke foto dit gaat en of deze bewaard is gebleven is onbekend.

Waarde

De foto’s die Geesina Carsten in en om Assen maakte zijn van hoge kwaliteit. Beelden van de stad Assen, de plaggenhutten op het Aardscheveld en het Asserbos zijn waardevol voor de geschiedenis van Assen. De pure romantische beelden van het Drentse platteland met landwegen, herders met schapen, boerderijen en hunebedden bieden een uniek beeld van het Drentse verleden. Dit hoogwaardige materiaal is dan ook een aantal keren gebruikt in publicaties over de geschiedenis van fotografie in Drenthe. In 2024 heeft het Drents Archief een aantal foto’s van Carsten tentoongesteld in de entreehal.

De foto’s van molens, schaatsers op het ijs en waterwegen gemaakt in Kinderdijk en Alblasserdam zijn voor de geschiedenis van Zuid-Holland van bijzondere waarde. Voor Nederland biedt deze collectie een mooi beeld van met name de plattelandsgeschiedenis. Carsten was een pionier op het gebied van plattelandsfotografie. In de negentiende eeuw maakten beroepsfotografen vooral foto’s in de steden. In Drenthe is alleen van amateurfotograaf Geert Jannes Landweer bekend dat hij ook in deze periode aan plattelandsfotografie deed. De collectie Geesina Carsten is dus uniek voor de geschiedenis van het platteland en de (amateur)fotografie.

Bronnen

Drente. Gewestelijk maand-periodiekje voor praehistorie, historie, folklore, heemschut, opbouw, toerisme.

Lels, Jan. Dagboek Jan Lels. Issuu.com. Stichting Lelsz-Lels, 2017. Jan Lels dagboek by LelszLels.org - Issuu.

Lux; foto-tijdschrift, 1901; no. 231-254, 1902; no. 351-374, 1907.

Nieuwsblad van het Noorden

Provinciale Drentsche en Asser Courant

RHC Drents Archief, 1055 Archief Huis Overcingel te Assen, inv.nr. 286-305.

Tesselschade

Gepubliceerde foto’s

Lux; foto-tijdschrift, no. 375-398, 1908.

Groneman, F.G. Geïllustreerde gids voor Noord-Oost Drenthe. Wandelingen over den Hondsrug in Groningen en in Noord-Oost Drenthe. Nederlandse reisgidsen nr. 2. Utrecht, 1906.

Herwig G. en R.H. Herwig. Geïllustreerde gids voor Drenthe. Met de N.O. Lokaalspoor van Assen naar Stadskanaal en Coevorden. Nederlandsche reisgidsen nr. 3. Groningen, 1907.

Op de Hoogte jrg 2, 1905, 01-01-1905; 12-03-1905.

Literatuurlijst

Goslinga, Mark en Martin Hiemink. Assen gephotografeerd: foto’s tussen 1860 en 1910. Assen: Koninklijke Van Gorcum BV, 2018.

Goslinga, Mark. ‘Beelden van armoede: fotografie van de plaggenhutten op het Aardscheveld en Lombok bij Assen tussen 1896 en 1933’. In Nieuwe Drentse Volksalmanak (2017), 1-44.