6 oktober 2023
Door: Henriëtte Klijnstra
Hij was tuinder, garagehouder, uitvinder én schrijver: Beene Dubbelboer had een niet alledaagse loopbaan. Bekend werd hij vooral door zijn schrijverschap, maar in de Tweede Wereldoorlog ontwierp hij een automotor die draaide op turfgas. Dubbelboer staat centraal in deze eerste blog in de Eureka, de blogserie over uitvinders en wetenschappers tijdens de Maand van de Geschiedenis.
Laatbloeier
Beene Dubbelboer werd in 1906 geboren in 2e Exloërmond. Na vier jaar lagere school moest hij vanwege een zwakke gezondheid stoppen. Hij begon zijn werkende carrière als tuinder. Na zijn huwelijk met Geesje Boer nam hij het garage- en busbedrijf in Westerbork over van zijn schoonvader.
Dubbelboer was volgens archivaris en schrijver Henk Nijkeuter een echte laatbloeier. De garagehouder moest zich, opnieuw vanwege gezondheidsredenen, terugtrekken uit zijn bedrijf. Daarop begon hij – om een belofte aan zijn dochter in te lossen – met schrijven, hij was inmiddels de 50 jaar gepasseerd. Zijn liefde voor auto's en motoren bleef, ze speelden een rol in veel van zijn boeken.
Bekroond werk
In de Lexicon van de jeugdliteratuur wordt Dubbelboer een uitgesproken verteller genoemd. “Hij weet met eenvoudige middelen een sfeer op te roepen; zijn taalgebruik maakt de boeken toegankelijk voor een groot publiek.” En dat bleek wel, want hij ontving meerdere prijzen voor zijn boeken. Het geheim verzet (later Geheim verzet) kreeg in 1964 de prijs voor beste jeugdboek van de kinderjury in Rotterdam.
Tweede Wereldoorlog
Een ander thema dat veel terugkwam in zijn werk, zowel in zijn kinderboeken als in zijn streekromans, was de Tweede Wereldoorlog. Dubbelboer kwam tijdens de oorlog geregeld in Kamp Westerbork. “Ik wist wat er zich daar afspeelde. Dat ik daar kwam, was tegen mijn zin”, vertelt hij in 1977 in het Dagblad voor Noordoost Brabant. “Ik werd, evenals mijn transportmiddelen, gevorderd door de Duitsers. Ik heb me laten vorderen om uit het kamp berichten naar buiten te kunnen smokkelen. Brieven en zo.”
Zijn kinderboek Geheim verzet gaat over de vriendjes Wimpie en Geert die in het verzet terechtkomen, ook de uitvinding van Dubbelboer speelt daarin een rol. De vader van Wimpie die een garage bezat, kreeg te horen dat benzine schaars werd.
“Wij moeten, als het enigszins mogelijk is, op turf rijden.” Wimpie krabde zich achter het oor. “Op turf?” zei hij weifelend. “Zou dat gaan, denkt U?”
“Ik weet het niet, maar ik wou het proberen. Ten slotte zitten we hier in het turfland. Als ik dus op turf kan rijden, moet het al heel raar gaan als ik de boel niet draaiende houd. In ieder geval maak ik een generator.”
Turfgasgenerator
Net als in het boek ontwierp Dubbelboer aan het begin van de Tweede Wereldoorlog een turfgasgenerator. Benzine was schaars in de oorlog, dus Dubbelboer kwam met dit alternatief. Hij vroeg in juli 1940 een octrooi aan en kreeg dat uiteindelijk op 29 januari 1944. Het idee had hij naar eigen zeggen al voor de bezetting.
Vanwege de oliecrisis van 1973 blikt Dubbelboer in het Nieuwsblad van het Noorden terug op de periode rondom zijn uitvinding. “Toen ik zei dat ik op turf wilde gaan rijden veroorzaakte dat enorme hilariteit", vertelt hij. Net als in zijn boek, twijfelde Dubbelboer ook echt of zijn generator wel werkte. “Ik stak de turf aan en startte op benzine terwijl de turfmotor warmliep. Even later voerde ik het turfgas toe. Het ding bleef lopen, maar ik had er nog geen vertrouwen in, want ik vermoedde dat de benzineleiding lekte. Toen heb ik de leiding eraf gehaald. De motor deed het nog altijd.”
Verbeteringen
De eerste auto van Dubbelboer op turfgas haalde een snelheid van 65 kilometer per uur. Problemen waren er ook. De kleine stukjes turf die gebruikt werden, moesten het juiste gehalte vocht bevatten. Toen er geen benzine meer te krijgen was om de motoren mee te starten, werd het rijden op turf een stuk lastiger. “Onderweg moest de chauffeur telkens stoppen om de generatoren van de ‘baggerblokjes’ te voorzien. Iedere 400 kilometer werden de leidingen doorgespoeld vanwege de roetaanslag”, legt Dubbelboer uit aan het Nieuwsblad van het Noorden.
Het Verzetsmuseum Amsterdam beschikt over foto's van het schip Buizengat dat door Rotterdam vaart met een groot bord met ‘DUBBELBOER TURFGAS’ erop. Ook autobussen, taxi's en ziekenwagens werden voorzien van de Dubbelboer-turfgasgenerator.
"Deze uitvinding is door anderen in combinatie met den heer Dubbelboer zoodanig verbeterd en uitgewerkt, dat men thans een turfgasgenerator in den handel kan brengen, die aan alle daaraan te stellen eischen voldoet." Dat schrijft het Algemeen Handelsblad op dinsdag 29 april 1941. Een paar dagen daarvoor werd in Amsterdam de naamloze vennootschap ‘Nederlandsche Turfgasgenerator Maatschappij’ opgericht.
De vennootschap kreeg het recht om de uitvinding van Dubbelboer te vervaardigen. Het Algemeen Handelsblad vermeldt ook nog dat er gemiddeld 1,5 kilometer gereden kon worden op een kilogram turf. Op 9 mei 1941 adverteerde de nieuwe vennootschap in het tijdschrift Schip en Werf: “Verbeterd systeem Dubbelboer, Nederlandsche vinding en fabrikaat, rijdt op turf. Direct leverbaar. (...) Vraagt inlichtingen en prospectus.”
Nieuwe uitvinding
De schrijver vertelde in 1973 tegen het Nieuwsblad van het Noorden dat hij zich had voorgenomen zich niet meer met het maken van generatoren te bemoeien. “Toch loopt de heer Dubbelboer nu te denken over het maken van methylalcohol uit de duizenden omgewaaide bomen. De twee bunder bebost land waarop zijn huis staat werden vorig jaar ook niet gespaard. Misschien horen we er nog wat van”, besluit de krant.
Stukje staal
Het experimenteren en uitvinden is overigens ook wat Dubbelboer de das omdeed als tuinder. “In dat vak kreeg ik bij experimenteren een stuk staal in mijn linkeroog. Ik experimenteerde altijd graag, maar naast de successen moet je daarvoor ook wel eens een tol betalen, aan te kort aan slaap zoals in mijn geval aan een verloren oog", vertelde Dubbelboer in 1967 aan de Haagsche Courant. De warmte in de kassen zouden slecht zijn voor zijn oog, waarna Dubbelboer in de garage en busonderneming van zijn schoonvader terechtkwam.
“Ik denk wel eens, Bene [sic] Dubbelboer wat kan het toch vreemd lopen. Want had ik dat stukje staal niet in mijn oog gekregen dan was ik misschien nog tuinder en kweekte ik nu peren, tomaten en aalbessen...”
Straatnaam
In 1981 werd Dubbelboer geëerd met de Culturele Prijs van Drenthe. Hij overleed in 1982. Veertien jaar na zijn dood werd in 2e Exloërmond een straat naar hem vernoemd. In 2015 werd Geheim verzet opnieuw uitgegeven door uitgeverij Kluitman. Voor deze heruitgave werd de tekst bewerkt door de bekende kinderboekenschrijver Bies van Ede, zodat ook de huidige generatie jonge lezers kunnen genieten van het boek van Beene Dubbelboer.
Met dank aan Ellen van der Velds en Henk Nijkeuter.
Foto's
Persfoto + octrooi: 0908 Collectie Dubbelboer, inventarisnummer 46 + 63, Drents Archief
Uitreiking Culturele prijs: Collectie Provinciale Fotodienst, Drents Archief
Boot en wagen op turfgas: Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, Beeldbank WO2
Bronnen
0908 Collectie Dubbelboer, inventarisnummers 46 + 63, Drents Archief
0920 Collectie (Drentse) schrijvers, bloknummer 1310, 394.2 Drents Letterkundig Documentatiecentrum nr 26, Drents Archief
0920 Collectie (Drentse) schrijvers, bloknummer 1310, B. Dubbelboer nr 531, Drents Archief
Dubbelboer, B., Geheim verzet (heruitgave met bewerking door Bies van Ede, Alkmaar 2015).
Dubbelboer, B., Het geheim verzet (Amersfoort 1964).
Kuipers, G., ‘In memoriam Bene Dubbelboer’, Drenthe 53 (1982) 179.
Nijkeuter, H., Waor roet en blommen wortel schiet in ’t veld. Geschiedenis van de Drentse literatuur 1945-2015 (Beilen 2016).
Reenen, C. van, ‘Beene Dubbelboer’, in: J. van Coillie/W. van der Pennen/J. Staal/H.Tromp ed., Lexicon van de jeugdliteratuur (Groningen 1982-2014).
Tissing, J., ‘Bene Dubbelboer’, Drenthe 65 (1994) 11, 7.
Tuitjer, K., ‘De oom die na het eten uren aan het vertellen slaat’, Dagblad voor Noordoost Brabant, 15-10-1977.
'Turfgas-generator', Schip en Werf 8 (1941) 131, PDF.
'Turfgasgeneratoren. Voor verkeers- en landbouwdoeleinden', Algemeen Handelsblad, 29-04-1941.
'Uitvinder Dubbelboer uit Drenthe kwam in de oorlog met turfgasgenerator', Nieuwsblad van het Noorden, 11-12-1973.
Wielick, H., ‘Bene Dubbelboer van tuinder, via busondernemer tot schrijver. “Je moet een belofte nakomen”’, Haagsche Courant, 19-08-1967.