Terug naar de openingspagina
Onderzoek in het archief naar ingedeelden bij de Maatschappij
van Weldadigheid 1818-1859
Alle op deze pagina genoemde inventarisnummers (invnrs) horen bij
het Archief van de Maatschappij van Weldadigheid, Drents Archief
toegang 0186.
Een ingedeelde woonde bij een vrije kolonistengezin in huis in een
van de drie vrije koloniën Frederiksoord (kolonie 1), Wilhelminaoord
(kolonie 2) of Willemsoord (kolonie 3). Vóór 1825 waren er meer
kolonienummers en komen ook aanduidingen voor als 'kolonie 7'. Zie
voor een uitleg daarvan en een globale plaatsbepaling dit overzichtje.
Ingedeelden werden ook wel bestedelingen genoemd omdat zij door een
organisatie of persoon uitbesteed waren. In het begin werden vooral
wees- of armenkinderen ingedeeld/besteed, maar na een tijdje konden
ingedeelden alle leeftijden hebben, ook hoogbejaard.
In het begin waren er twee vormen van indeling: een groepje van zes
weeskinderen werd onderbracht bij een (ouder) echtpaar dat als
'huisverzorgers' voor hen zorgde of een individu werd ondergebracht
bij een gezin van vrije kolonisten. De eerste vorm werd geleidelijk
steeds zeldzamer en was rond 1840 verdwenen. Toen zaten alle
ingedeelden bij een koloniaal gezin in huis.
De meeste ingedeelden staan in een database Maatschappij van
Weldadigheid op www.alledrenten.nl
Op basis van die database en onderzoekswerk door Thijs Rinsema is te
zien waar de ingedeelden gewoond hebben op een plattegrond op http://www.drentsarchief.nl/onderzoeken/koloniehuizen
Bevolkingsregisters
Er bestaat geen apart register van ingedeelden, ze staan in de
bevolkingsregisters bij het gezin waar ze ondergebracht zijn. Die
gegevens zijn nagenoeg allemaal opgenomen in de hierboven genoemde
database.
Gegevens zijn na te lopen in de bevolkingsregisters. Dat kan sinds
kort ook via internet (uitleg daarover staat bij de invnrs).
Naar de invnrs
Die stamboeken lopen van ± 1826 tot 1859. Van Willemsoord bestaat
ook nog een ouder stamboek, dat de periode van ± augustus 1821 tot
1823 bestrijkt. Het gaat om invnr 1407. Dat is alleen in het archief
en niet op internet raadpleegbaar, maar ik heb er een samenvatting
van gemaakt: http://www.schackmann.nl/proefkolonie/1820Willemsoord.html
Waarschuwing
Data in de bevolkingsregisters van de Maatschappij van Weldadigheid
zijn alleen betrouwbaar voorzover zij spelen TIJDENS het koloniale
verblijf. Gegevens van vóór de aankomst in de kolonie, bijvoorbeeld
geboortedata, zijn vaak onjuist en moeten absoluut gecheckt worden
met doop- of andere gegevens in de plaats van herkomst.
Informatie via de soort van plaatsing
Ingedeelden zaten altijd in de kolonie op basis van een contract
en konden op twee manieren in de kolonie geplaatst worden:
1) plaatsing op basis van een contract met een instantie
(armbestuur, diakonie, enzovoort) of particulier, na 1826 vaak
genoemd 'bijzonder contract'.
2) plaatsing op basis van 'de tweede helft van het contract met het
gouvernement van 16/19 juni 1826'.
In de bevolkingsregisters wordt in de kolom 'wijze van designatie'
of 'wijze van plaatsing' vermeld op welke basis men geplaatst is.
De twee groepen worden deels afzonderlijk geadministreerd:
1) Plaatsing op basis van een (bijzonder) contract
- Het contractenboek geeft een overzicht van alle contracten met
bijzonderheden, invnr 1394.
- De plaatsingen op contract in 1821 en 1822 zijn vermeld in twee
jaarregisters in invnr 1395.
- Vanaf 01-01-1823 tot en met 1853 staan alle toewijzingen
(designaties) van een plek in de kolonie op datum in registers, met
ondermeer vermelding van de aard van de plaatsing, wie zij eventueel
opvolgen, waar gevestigd en soms bijzonderheden. Designaties zijn
normaliter kort voor de feitelijke aankomst, invnr 1395.
- Vanaf 1 november 1829 tot 1859 werd een apart bevolkingsregister
bijgehouden voor op contract geplaatsten, invnr 1389. Er is een
alfabetische klapper op, invnr 1390
- In dat register werd iedereen een nummer toegekend en vanaf toen,
dus 1829, werden zij overal aangeduid met dat nummer plus de letter
'B' (van bijzonder contract), B374 of soms 374B.
- Stam- of designatielijsten met door de uitzendende instantie
genoteerde gegevens - soms summier, soms uitgebreid - van de op
contract geplaatste personen, in dezelfde volgorde als bij invnr
1389, zitten in invnr 1391.
NB: De net genoemde invnrs 1389-1391 staan sinds kort op
internet. Uitleg daarover vind je als je hierboven bij
bevolkingsregisters de link 'Naar de invnrs' volgt.
- Doop- of geboorteuittreksels van op contract geplaatsten zitten in
invnr 1392.
- Vanaf 1825 konden op contract ingedeelden worden overgebracht naar
Veenhuizen. De uitbesteder moest daarvoor toestemming geven. Het
staat altijd vermeld in invnr 1389. Om de ingedeelde verder te
volgen ga je terug naar de openingspagina en kies je 'wezen in
Veenhuizen'.
2) Plaatsing op basis van 'de tweede helft van het contract met
het gouvernement van 16/19 juni 1826'.
Op basis van dat contract nam de Maatschappij vanaf 1830 tot 1857
'behoeftige huisgezinnen en eenlopende personen' op. De gezinnen
kwamen als arbeidershuisgezinnen in Veenhuizen en degenen die we
tegenwoordig alleenstaanden noemen kwamen als ingedeelden in de
vrije koloniën.
- Al deze personen staan op volgorde van plaatsing in het
'Designatieregister van het Gouvernement overgenomen huisgezinnen en
éénloopende personen in computatie van de tweede helft van het
contract van 16/19 juny 1826', invnr 1395.
- Lijsten met persoonsgegevens door gemeentebesturen en gouverneurs
opgesteld, sommige summier, andere met veel gegevens, regelmatig
inclusief signalementen, invnr 1397.
- Bevolkingsregister van op dit contract geplaatste personen,
aangelegd rond 1835 toen er al enkele vertrokken waren en
bijgehouden tot 1859 toen nagenoeg alle 1826-ers van de kolonie
verdwenen waren, invnr 1399.
- Op basis van dit register hadden zij allemaal een nummer dat in
alle administratie (als het niet vergeten werd) werd vergezeld van
de aanduiding 'bis'. Overal waar iemand met een 'bis'-nummer
voorkomt, betreft het een geplaatste op dit contract.
- Van degenen onder hen die door lichaamsgebreken niet tot afdoende
arbeid in staat waren, werden voor de periode 1832-1848 preciese
gegevens, inclusief omschrijvingen van het lichamelijke of
geestelijke gebrek ('onnoozel', 'volstrekt doof', 'hebbende slechts
ééne bruikbare hand', enz), bijgehouden in invnr 1398. Lijsten met
'No 1' zijn gedeeltelijk invalide, lijsten met 'No 2' zijn geheel
invalide.
De navolgende informatie geldt voor zowel de op bijzonder contract
geplaatste ingedeelden als voor de ingedeelden die zijn geplaatst
op grond van de 2e helft contract 1826.
Aankomsten 1818-1827
'Nominatieve staten' van de aankomst in de kolonie, met vermelding
van aankomstdatum en waar zij gevestigd werden. Aankomsten 1818
invnr 1342, een paar van de aankomsten 1820 en de meeste aankomsten
1821 invnr 1343, aankomsten 1822-1827 invnr 1370.
Niet volledig, ontbrekende staten kunnen zich bevinden bij de
ingekomen post, soms als lijst - bijvoorbeeld 21 december 1819 met
de eerste bewoners van Frederiksoord-2 -, soms als tekstfragment in
brieven van de directeur.
Verdiensten over 1820
In het januarinummer 1821 van het maandblad De Star (kopiën aanwezig
op Drents Archief) staat een lijst van alle ingedeelden op de
kolonie met vermelding van wat zij in 1820 door arbeid hebben
verdiend.
Correspondentie over plaatsing
Voorafgaand aan plaatsing op de kolonie moet de bestedeling door de
uitzendende instantie of persoon zijn voorgedragen, soms met
bijzonderheden, in een brief aan de permanente commissie. Als
eenmaal bekend is wie plaatst, kan daarop gezocht in de post.
Verlof aanvragen bij de Kleine Raad
De kolonie mag niet zomaar verlaten worden. De ingedeelde moest voor
de Kleine Raad verschijnen en daarbij een brief van de plaatsende
instantie tonen om toestemming voor verlof te krijgen. Als je alle
zittingen van die Kleine Raad doorspit kun je exact achterhalen waar
de ingedeelde wanneer is geweest. Naar
de invnrs
Bij verbanning naar de strafkolonie
Veroordeling tot de strafkolonie geschiedt door de Raad van Politie
en Tucht, in het begin ook wel Raad van Tucht genoemd. Veel
zittingsverslagen zijn bewaard gebleven. Ze vermelden vanwege welk
'misdrijf' iemand verbannen wordt, geven het verweer van de
beklaagde en eventuele getuigenverklaringen. Vanaf midden 1831 tot
en met 1849 zijn bijgevoegd de voorbereidende processen-verbaal van
de raden van toezicht van de drie vrije koloniën. Die bevatten veel
gedetailleerdere informatie dan het zittingsverslag zelf.
Omdat voor verbanning toestemming nodig is van de permanente
commissie in Den Haag, zit er gemiddeld een maand tussen
veroordeling en aankomst in de strafkolonie. Naar de invnrs
Alle mutaties
Alle mutaties uit de periode 1833-1859 worden per maand en per
kolonie vermeld in de mutatie-registers. Dit kan geraadpleegd als
het bevolkingsregister geen uitsluitsel geeft, maar omdat alle
bewonerscategoriën hier in staan kan het ook extra informatie
leveren. Als bijvoorbeeld iemand gedeserteerd is, kan nagegaan of er
op diezelfde datum ook anderen weggelopen zijn. Naar de invnrs
Ontslag
Ingedeelden werden pas ontslagen van de kolonie als daarvoor
toestemming verkregen was van de plaatsende instantie of persoon.
Dat betekent dat er voorafgaand aan het ontslag gecorrespondeerd is
tussen de Maatschappij van Weldadigheid en die plaatsende instantie
of persoon, zie zoeken in de post.
Gastgezinnen
Om een indruk te krijgen van het leven van de ingedeelde kunnen de
diverse indelingen langsgelopen in de bevolkingsregisters om te zien
met welke andere ingedeelden en met wat voor gezin hij/zij
samenwoonde. Vaak geven mutaties een verklaring voor de indeling,
bijvoorbeeld dat er na een sterfgeval onvoldoende mannelijke of
vrouwelijke arbeidskracht in een huishouden is, zie de bovenaan de
pagina genoemde bevolkingsregisters.
Voor de doorzetters
Eerder op deze pagina zijn al enkele tijdstippen genoemd rond welke
het zinvol kan zijn de post door te nemen. Het kan ook op goed
geluk. Zo geeft de kolonie-directeur bij flink wat ingedeelden
enkele dagen na hun aankomst commentaar op hun geschiktheid voor
landarbeid of op andere aspecten.
Verder kan in de brievenboeken onder 'afzender' gezocht worden naar
brieven van de ingedeelde. De samenvattingen van brieven van en aan
de instantie of persoon die de ingedeelde geplaatst heeft, kunnen
doorlopen of er iets over hem/haar geschreven is.
Als dat het geval is: brieven van de plaatsende instantie over de
ingedeelde werden door de permanente commissie altijd doorgestuurd
naar de directeur die daarop in een van zijn eerstvolgende brieven
reageerde. En als de pc aan een plaatsende instantie schrijft over
de ingedeelde is dat altijd gebaseerd op een bericht van de
directeur van kort daarvoor. Voor al dit zoekwerk, zie zoeken in de post.
Doornemen tuchtzaken
In de bevolkingsregisters werden alleen de zwaardere straffen tegen
een ingedeelde als verbanning naar de strafkolonie genoteerd. Een
paar dagen strafkamer of een boete of 'eene ernstige vermaning' door
de directeur werden niet opgetekend. Het merendeel van wat er voor
de Raad van Tucht gebeurt is daardoor niet vastgelegd in de
bevolkingsregisters. Bij een vermoeden dat de ingedeelde wel eens
voor de raad heeft gestaan, bijvoorbeeld als je merkt dat hij niet
al te best bij de directie aangeschreven staat, zouden de twee dozen
met tuchtraadzittingen doorlopen kunnen worden. Doe dan in eerste
instantie alleen de zittingsverslagen en niet de bijgevoegde
processen-verbaal van de raden van toezicht, want in principe komt
alles wat in die laatsten staat terug in het zittingsverslag en dat
is korter (en normaliter zijn alle namen onderstreept). Naar de invnrs
Doornemen Kleine Raad
De bevolkingsregisters maken geen melding van aanvragen voor verlof
die door de Kleine Raad geweigerd zijn, wat juist interessante
informatie zou opleveren. Daarvoor zouden de notulen van de Kleine
Raad helemaal doorlopen moeten worden. Die notulen bevatten ook
gegevens over spijbelen van school of van catechisatie door
kolonistenkinderen. Naar de
invnrs
Ingedeelden volgen na 1859
Gegevens over ingedeelden op bijzonder contract uit de
bevolkingsregisters na 1859 ziijn opgenomen in de database
Maatschappij van Weldadigheid op www.alledrenten.nl
Ook die bevolkingsregisters staan tegenwoordig op internet, zie
bovenaan bij de eerdere bevolkingsregisters.
Voor aanvullend onderzoek in het archief van de Maatschappij van
Weldadigheid kan geraadpleegd de inventaris deel II, Archief van de
Maatschappij van Weldadigheid 1859-1970. Naar
de inventaris.
Een lijst met de bestedelingen die met het oog op een reorganisatie
van de koloniën in 1862 geschikt geacht werden om de kolonie te
blijven bevindt zich in invnr 2156.
De plaatsing op basis van (gaat die weer:) 'de tweede helft van het
contract met het gouvernement van 16/19 juni 1826' hield in 1859 op.
De laatsten die toen nog op de kolonie waren staan in invnr 1399.